Geografia w myśli Monteskiusza – paradygmat deterministyczny czy pregeopolityczny

Adam Danek

Myśl Monteskiusza poświęconą geografii wpisywano zwykle w tradycję determinizmu geograficznego (co więcej, jako jeden z najbardziej typowych jego przykładów). Z drugiej strony współcześnie bywa ona zaliczana do „pregeopolityki”, czyli sięgającej czasów starożytnych refleksji nad wpływem czynnika geograficznego na zjawiska polityczne, poprzedzającej pojawienie się geopolityki jako nowoczesnego kierunku badań. Artykuł pokazuje, iż utrwalone w dotychczasowej literaturze kojarzenie Monteskiusza z determinizmem geograficznym jest nieuzasadnione, natomiast idee francuskiego filozofa dotyczące geografii są bliskie nowoczesnej myśli geopolitycznej. Krytycy geopolityki również oskarżali jej przedstawicieli o hołdowanie determinizmowi geograficznemu. Za prekursora geopolityki uznawali Monteskiusza klasyczni geopolitycy niemieccy (K. Haushofer, A. Grabowsky, O. Maull) i francuscy (J. Brunhes). Znani geografowie francuscy (Brunhes, C. Vallaux, L. Febvre) i amerykańscy (E. Churchill Semple) przypisywali zarazem autorowi „O duchu praw” stanowisko deterministyczne, przejawiające się zwłaszcza w absolutyzowaniu roli klimatu w rozwoju społeczeństw ludzkich. Autor artykułu dowodzi, iż Monteskiusz nie był deterministą geograficznym, skoro głosił, że autonomiczne działania człowieka i czynniki niematerialne (tradycje, obyczaje, instytucje) mogą przemóc wpływ czynnika geograficznego na dzieje państw. Idee francuskiego filozofa pozostają w tej kwestii zgodne z poglądami większości reprezentantów nowoczesnej geopolityki, której również niesłusznie imputowano determinizm geograficzny i monokauzalizm. Zarazem Monteskiusz był pierwszym autorem epoki Oświecenia, który rozważał (i to tak szeroko) wpływ geografii na wielkie procesy polityczne (takie jak powstawanie i upadek państw, ewolucja ustrojów politycznych, przebieg wojen), dlatego zasadne jest uznawanie go za „pregeopolityka”.

DOI: 10.37240/AHFiMS.2019.64.6

64-danek

Słowa kluczowe: Monteskiusz · O duchu praw · geografia · determinizm geograficzny · geozofia · geopolityka

Pismo założone przez Leszka Kołakowskiego, Bronisława Baczkę i Jana Garewicza ukazuje się nieprzerwanie od 1957 r.

Instytut Filozofii i Socjologii PAN Archiwum Warszawskiej Szkoły Historii Idei Bibliografia Filozofii Polskiej The Interlocutor Wydawnictwo IFiS PAN Polskie Towarzystwo Filozoficzne
© Archiwum Historii Filozofii i Myśli Społecznej 1957-2010.